Erozja gleby jest jednym z najpoważniejszych wyzwań na polu rolnictwa i ochrony środowiska. Wpływa ona destrukcyjnie zarówno na uprawy, jak i naturę. To problem o złożonym charakterze, który jest konsekwencją i działania sił przyrody, i człowieka.
A że problem jest poważny, potwierdzają badania, według których aż 29% terenów rolnych i leśnych w Polsce jest zagrożona erozją wodną lub erozją wietrzną. Dlatego w tym artykule zagłębimy się w przyczyny erozji gleby i jej skutki, rodzaje erozji gleby oraz strategie regeneracyjne, które pozwalają ograniczyć ten problem.
Przyczyny i skutki
Erozja gleby to proces jej degradacji. Polega on na usuwaniu wierzchniej – żyznej i bogatej w składniki odżywcze – warstwy. Może być ona efektem działania sił natury, takich jak deszcz czy wiatr, a także niewłaściwych praktyk rolnych. Naturalne procesy są w pewnym stopniu nieuniknione, jednak to człowiek często przyspiesza i nasila ich przebieg.
Czynniki naturalne
Jednym z podstawowych czynników naturalnych jest ukształtowanie terenu. Tereny nachylone są miejscami szczególnie narażonymi na erozję wodną. Dlaczego? Siła grawitacji. Woda deszczowa spływa po powierzchni gleby, wypłukując drobne cząsteczki i składniki odżywcze.
Ważną rolę pełni również struktura gleby. Lekkie gleby piaszczyste są bardziej podatne na działanie wiatru, który powoduje wywiewanie m.in. próchnicy, co negatywnie wpływa na żyzność gleby, a więc i obniża jej urodzajność. Erozja wietrzna, inaczej eoliczna, może prowadzić też do tworzenia się wydm piaszczystych – są to jednak skrajne przypadki.
Innymi przyczynami erozji gleby są czynniki atmosferyczne. Zaliczyć do nich możemy intensywne deszcze powodujące spływy powierzchniowe. Usuwają one materiał glebowy, zniekształcają teren, a także mogą doprowadzić do nadmiernego uwilgotnienia gleby lub – głównie na zboczach – do jej przesuszenia. Podobnie wiatr. Najmocniejszy wpływ erozji wietrznej na glebę można zauważyć w regionach lub okresach suchych.
Do przyczyn erozji gleby trzeba również zaliczyć zanikającą roślinność. Jest ona usuwana na potrzeby rolnictwa, rozbudowy siedlisk ludzkich czy wycinki lasów. Gleba traci w ten sposób swoją naturalną ochronę, stając się bardziej podatna na utratę żyzności.
Czynniki antropogeniczne
Działalność człowieka rozkwita, coraz mocniej ingeruje w środowisko naturalne, co znacząco przyśpiesza erozję gleby.
• Przekształcanie lasów czy łąk w grunty orne pozbawia glebę naturalnej ochrony, zwiększając jej podatność na działanie czynników zewnętrznych.
• Orka wzdłuż nachylenia terenu przyśpiesza spływ materii.
• Zbyt intensywne użytkowanie maszyn rolniczych czy wypasanie osłabia glebę. Staje się ona zbita, mniej żyzna i bardziej podatna na degradację.
• Niewłaściwe rozłożenie użytków rolno-leśnych w terenach nachylonych.
• Błędne rozmieszczenie dróg na terenach rolniczych.
• Brak płodozmianu i stosowania technik przeciwerozyjnych.
Grunt to regeneracja gleby
A fundament to strategia uprawy oparta na rolnictwie regeneracyjnym. Jedną z najefektywniejszych praktyk jest odejście od tradycyjnej orki na rzecz nowoczesnych metod. Wyróżnić spośród nich warto uprawę bezorkową. Cechuje się ona minimalnym naruszaniem gleby. Wszystko po to, aby zachować jej strukturę i ograniczyć erozję wodną oraz wietrzną. Co ważne, technika bezorkowa pozostawia na powierzchni resztki roślinne, które nie tylko chronią glebę przed czynnikami atmosferycznymi, ale także wzbogacają ją o składniki odżywcze.
Kluczowym zabiegiem chroniącym glebę są też okrywy ochronne. Co może wchodzić w ich skład? Eksperci doradzają: rośliny ozime, trawy, międzyplony ozime, samosiewy zebranej uprawy, ściernisko, grunt pokryty resztkami pożniwnymi lub mulcz. Warto również stonować wsiewki, czyli rośliny dwu- lub wieloletnie wsiewane w roślinę ochronną: np. koniczyna czerwona w jęczmień jary. Zapewnia to trwałe zazielenienie i ogranicza erozję, jednocześnie poprawiając jakość gleby. To zasługa korzeni stabilizujących glebę i powstającej biomasy, która wspiera gromadzenie drogocennej próchnicy. A przecież im jej więcej, tym mniejsza podatność na erozję i wyższa żyzność.
Warto też zaangażować się w tworzenie pasów wiatrochronnych z drzew i krzewów. Znacząco osłabiają one siłę wiatru, chroniąc przed erozją i poprawiając stosunki wodne. Warto podkreślić, że pasy wiatrochronne są również źródłem bioróżnorodności, która zawsze pozytywie wpływa na żyzność gleby. Przy projektowaniu terenów rolniczych należy zwrócić również uwagę na tworzenie stref roślinnych między polem a rzeką czy jeziorem. Działają one jak filtr zatrzymujący osady i zanieczyszczenia.
W przypadki uprawy na terenach nachylonych skutecznym sposobem walki z erozją wodną jest tarasowanie. Innym rozwiązaniem jest uprawa w poprzek stoku. Oba sposoby spowalniają spływ wody, umożliwiają wsiąkanie i zapobiegają wypłukiwaniu składników mineralnych.